Đèo Ba Dội trên địa bàn thị xã Bỉm Sơn, tỉnh Thanh Hóa không chỉ nằm ở vị trí trọng yếu về quân sự. Đây còn là thắng cảnh thiên tạo đắm say lòng người, khiến bao bậc tao nhân mặc khách qua đây không khỏi rung động để rồi tức cảnh sinh tình.

Đèo Ba Dội là địa danh nằm trong vùng "nhất bách lục sơn", (tức dải núi có 106 ngọn) thuộc dải Tam Điệp hùng vĩ, trùng điệp - ranh giới tự nhiên giữa hai tỉnh Thanh Hóa và Ninh Bình.

Từ trước thập niên đầu của thế kỷ XX, con đường thiên lý từ Bắc vào Nam qua đoạn này không phải là con đường quốc lộ đi qua Dốc Xây hiện nay mà là chạy vòng qua thung lũng ở phía Đông dãy núi Dốc Xây và phải trèo qua 3 ngọn đèo mà bà chúa thơ nôm Hồ Xuân Hương đã tả “Một đèo, một đèo lại một đèo...” Vì vậy có tên là đèo Ba Dội, viết theo chữ Hán là Tam Điệp. Theo Thượng Kinh ký sự của Lê Quý Đôn thì phải “Bắt đầu trèo từ lúc gà gáy tàn canh mãi cho đến khi mặt trời lặn mới xuống đến khỏi núi”.

Đoạn đường thiên lý đi qua đây hiểm trở, có dạng thắt cổ bầu, uốn lượn, len lỏi qua những khe núi vách đá dựng đứng là một địa thế chiến lược vô cùng lợi hại, đó chính là phòng tuyến Ba Dội.